Əlisəttar Atakişiyev – 115

Sənət, yaradıcılıq intuisiyadır, həyata fərqli baxış və diqqətin, insanlara olan həddən artıq sevginin təzahürüdür. Azərbaycan kino sənətinə çoxşaxəli yaradıcılığı ilə uğur gətirən, rəssam, operator, rejissor kimi quruluş verdiyi filmlərdə peşəkarlıq nümayiş etdirən görkəmli kinorejissor Əlisəttar Atakişiyev də yüksək mənəvi dəyərləri təlqin edən, həyat üçün vacib olan nüansları yaradıcılığında qabardıb, insanlara olan ürək sözünü, düşüncələrini, qəlbinin gözəlliyini çatdırıb. Görkəmli kino xadimini anadan olmasının 115 illiyi ərəfəsində dərin hörmət və ehtiramla yad edir, yaradıcılıq yoluna qısa nəzər salırıq.

Əlisəttar Ələsgər oğlu Atakişiyev 1906-cı il dekabrın  25-də Bakıda, kustar-xarrat ailəsində dünyaya göz açıb. Onun səkkiz yaşı olanda valideynləri dünyasını dəyişib. Böyük qardaşı Əlipaşanın himayəsində böyüyən Əlisəttar Atakişiyev orta məktəbi bitirdikdən sonra (1924) “Şərq qadını” və “Həmkarlar İttifaqı” jurnalları redaksiyalarında rəssam-illüstrator işləyib. İki il sonra Moskvaya gedərək SSRİ Xalq Komissarları Sovetinin İşlər İdarəsində (Azərbaycan-rus dili üzrə) tərcüməçi vəzifəsində çalışıb. Həmçinin Moskva Ali Rəssamlıq Texniki məktəbinin rəngkarlıq fakültəsində oxuyub. Ümumittifaq Dövlət Kinematoqrafiya İnstitutunun operatorluq fakültəsində təhsil alıb (1931-1936). İnstitutun məzunu olduqdan sonra “Mosfilm” kinostudiyasında çalışıb, çox sayda eksperimental xarakterli çəkilişlər aparıb. Həmçinin kinorejissorlardan Qriqori Aleksandrov və Aleksandr Medvedkinin rəhbərliyi altında Moskvada Qırmızı meydanda bədən tərbiyəsi paradı haqqında iki rəngli qısametrajlı filmin çəkilişlərində operator briqadası tərkibində iştirak edib. 1940-cı ildə Yalta kinostudiyasında çəkilişlərinə başlanılan “Göy quş” bədii filmində (kinooperator S.Prorovla birgə) quruluşçu operator kimi iştirak edib.

Bakı kinostudiyası ilə əlaqəsini kəsməyən Əlisəttar müəllim 1943-cü ildə “Bir ailə” filminin çəkilişlərində (kinooperatorlar Timofey Lebeşev və Əsgər İsmayılovla birgə) çalışır. 1945-ci ildə isə dahi Azərbaycan bəstəkarı Üzeyir Hacıbəylinin məşhur “Arşın mal alan” operettası əsasında çəkilən kinokomediyada peşəkarlığını bir daha (kinooperator Muxtar Dadaşovla birgə) təsdiqləyir. Uğuru böyük sənət bayramına çevrilən sözügedən filmdən sonra istedadını hər bir imza atdığı işi ilə sübut edən operatora “Fətəli xan” (1947) tarixi-bioqrafik filminə quruluş (operator kimi) vermək həvalə (ikinci operator Arif Nərimanbəyov) olunur. İrihəcmli filmin çəkilişləri zamanı yaranan çətinliklərin olmasına baxmayaraq, sənətinin ustası olan kino bilicisi bütün çətinliklərin öhdəsindən bacarıqla gəlir, filmin çəkilişlərini ustalıqla yekunlaşdırır.

Yaradıcılıq filmoqrafiyasında iyirmi bir film olan Əlisəttar Atakişiyevin  çoxşaxəli fəaliyyətində rejissor-operator kimi quruluş verdiyi beş sənədli, rəssam kimi işlədiyi iki (“Mahnı belə yaranır”-geyim rəssamı, “Sovqat”-quruluşçu rəssam) bədii, operator kimi quruluş verdiyi yeddi bədii və rejissor kimi quruluş verdiyi beş bədii film var. Görkəmli sənətkarın operator kimi (Muxtar Dadaşov, Cavanşir Məmmədov, Vladimir Zbudski, A. Şafranla birgə) quruluş verdiyi “Sovet Azərbaycanı” (1950) filmi 1951-ci ildə Kannda (Fransa) keçirilən IV Beynəlxalq Kinofestivalında nümayiş etdirilib, kinolent elmi-kütləvi və pedaqoji filmlərə görə münsiflər heyətinin Xüsusi mükafatını alıb.

Rejissorluq fəaliyyətinə 1959-cu ildə ekranlaşdırdığı “Bir qalanın sirri” macəra-uşaq filmi ilə başlayan kino bilicisi sözügedən nağıl filmindən sonra müxtəlif janrlı ekran əsərlərinə quruluş verməklə (“Bizim küçə”, “Sehrli xalat”, “İstintaq davam edir”, “Qərib cinlər diyarında”) fərqli dövrlərin həyat hekayələrini  fərdi düşüncəsi, fantaziyası, rejissor konsepsiyası baxımından maraqlı quruluşları  çərçivəsində ekrana gətirir, ailə filmi olaraq seyrçilərinə sevdirir, izləyiciləri kinonun cazibədar qüvvəsinin sehrində saxlayırdı.

Filmlərində yüksək mənəvi dəyərlərə, insani keyfiyyətlərin aşılanmasına, ideal normaların təbliği prinsipinə üstünlük verən rejissor hər bir filmində yüksək sənət nümayiş etdirir, kinonun  inkişafı üçün biliyini, potensialını əsirgəmir, istedad və bacarığını məhsuldar yaradıcılıq əmsalına çevirir, yeri gələndə rəssam, yeri gələndə operator, yeri gələndə isə rejissor kimi fərdi yaradıcılıq üslubunu təsdiqləyirdi.

Əlisəttar Atakişiyevin rejissor kimi növbəti quruluş verdiyi film “Bizim küçə” lirik-psixoloji dramıdır. İkinci Dünya müharibəsində itkin düşən Saranın acı taleyindən bəhs edən kinopovestdə rejissor yeniyetmə Saranın kədərli həyatı fonunda uşaqlıq və gənclik illəri müharibə dövrünə düşən, müxtəlif çətinliklərlə üz-üzə qalan milyonlarla insanın acı taleyini ekrana gətirir. Görkəmli Azərbaycan teatr və kino aktyorlarının bir araya gəldiyi, yüksək peşəkarlıq nümayiş etdirdiyi filmdə xarakterik obrazların fərdi cəhətləri, həyat mövqeləri fonunda uzaq-yaxın keçmişə səyahət edir, çətin və ağrılı dövrün gərgin hadisələri ilə tanış oluruq.

1964-cü ildə isə tamamilə fərqli bir mövzuya müraciət edən rejissor komediya-macəra-fantastik janrlı “Sehrli xalat” müasir nağıl filmini ərsəyə gətirir. Məşhur illüzionist İo-Kionun köməyi ilə keçmişə və gələcəyə səyahət edən uşaqların macəra dolu həyatı kiçikyaşlı tamaşaçılarla yanaşı, böyükləri də ekran qarşısına toplamağı bacarır, maraqla baxılır, filmin texniki və yaradıcı heyətinə böyük şöhrət qazandırır.

Filmlərində daim yüksək mənəvi keyfiyyətləri, vətənpərvərlik, ziyalılıq, cəmiyyətdə nümunəvi davranış kimi vacib xüsusiyyətləri aşılayan Əlisəttar Atakişiyev 1966-cı ildə vətənin təhlükəsizliyinin, əmin-amanlığının qorunmasında Azərbaycan çekistlərinin və milisinin fəaliyyətindən bəhs edən “İstintaq davam edir” detektiv filminə quruluş verir.

Komediya-macəra-fantastika janrında quruluş verdiyi “Qərib cinlər diyarında” filmi ilə isə kiçikyaşlı tamaşaçıları bir daha maraqlı və rəngarəng hadisələrlə qarşı-qarşıya qoyur, hadisələr çərçivəsində nağıl dili ilə pisi qınamağın, yaxşını alqışlamağın vacibliyini vurğulayır.

Çəkdiyi filmlərdə böyük bir aktyor nəsli yetişdirən Əlisəttar Atakişiyev görkəmli sənətkarlardan Ətayə Əliyeva, Ağadadaş Qurbanov, Ağahüseyn Cavadov, Nodar Şaşıqoğlu, Əli Zeynalov, Məmmədrza Şeyxzamanov, Məlik Dadaşov, Amaliya Pənahova, Muxtar Maniyev, Həsənağa Salayev, Kamal Xudaverdiyev, Gündüz Abbasov və başqalarına yaratdığı ekran əsərlərində doğru sənət istiqaməti verməklə potensialını filmlərində bir daha təsdiqləyir, kinosevərlərə sevdirirdi.

Ömrü boyu sənətinə sadiq qalan, fərdi dəst-xətti ilə bənzərsiz yaradıcılıq, mükəmməl iş prinsipi nümayiş etdirən, filmləri Azərbaycan və keçmiş Ümumittifaq məkanda uğurla nümayiş etdirilən Əlisəttar Atakişiyevin filmləri ədəbi əsərlərin dramaturji mahiyyətinin məntiqli şəkildə çatdırılması, ekran əsərlərindəki ayrı-ayrı obrazların xarakterik cəhətlərini, hiss və düşüncələrini, psixologiyalarını, davranışlarını müəllif-rejissor-pedaqoq yanaşması ilə göstərdiyinə görə ekranlardan belə məktəb hesab oluna bilər. Məhz buna görə də daim yaradıcılıq axtarışında olan, yüksək ideyaları ilə insanların yaşam tərzinə, düşüncəsinə müsbət təsir edən, önəmli fikirləri qabardan narahat ürəkli sənətkar  sevgi ilə bağlandığı dünya ilə vidalaşdıqdan sonra (07.11.1990) belə yaradıcılığı və şəxsiyyəti hörmətlə xatırlanır, unudulmur.

Dövlət Film Fondu